Nỗi thương mình

Nguyễn Du – Truyện Kiều 

Nguyễn Du (1765 – 1820) quê ở Thăng Long, tên chữ Tố Như, hiệu là Thanh Hiên. Ông sinh ra trong một gia đình quý tộc và sống trong xã hội phong kiến – một xã hội thối nát, suy thoái. Chính vì thế mà ông có dịp hiểu biết về lối sống phong lưu xa hoa của giới quý tộc phong kiến và có điều kiện dùi mài kinh sử. Ông được tiếp thu truyền thống học tập và sáng tác của cả gia đình, tạo cho ông vốn học vấn Nho học uyên thâm, lối sống tao nhã, khiến ông hiễu rõ về tầng lớp phong kiến . ‘’Truyện Kiều’’ còn có tên Đoạn Trường Tân Thanh là một trong những sáng tác chính của ông. Đoạn trích ‘’Nỗi Thương Mình’’  trong tác phẩm này đã thể hiện khá rõ tài năng nghệ thuật độc đáo, cái nhìn vượt thời đại và đặc biệt tinh thần nhân đạo mới mẻ của đại thi hào nguyễn Du. Đoạn trích chỉ vỏn vẹn hai mươi câu, từ câu 1229 đến câu 1248, cho thấy tâm trạng đau đớn, tủi nhục, nỗi cô đơn, thương thân trách phận và ý thức sâu sắc về thân phận bất hạnh của Thúy Kiều ở chốn lầu xanh. 

Từ lúc gia đình gặp biến cố, phải bán mình chuộc cha, trao duyên lại cho em là Thúy Vân, Kiều đã trải qua 15 năm lưu lạc, mở đầu bằng lần nàng bị Mã Giám Sinh lừa bán đến lầu xanh. Những ngày Thúy Kiều ở chốn lầu xanh là những nàng vô cùng buồn tủi, tâm trạng đau đớn nghĩ về thân phận, sự tủi nhục của kiếp hồng nhan.

Mở đầu đoạn trích Nỗi Thương Mình là bối cảnh lầu xanh, nơi Kiều đang sống những đau buồn, tủi hổ ê chề: 

“Biết bao bướm lả ong lơi, 
Cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm. 
Dập dìu lá gió cành chim 
Sớm đưa Tống Ngọc tối tìm Trường Khanh” 

Bốn câu đầu của đoạn trích cho ta thấy rõ hình ảnh cuộc sống xô bồ, nhơ nhớp và thân phận bẽ bàng của người kĩ nữ ở chốn lầu xanh. Bằng nghệ thuật ước lệ tương trưng thông qua các thành ngữ, hình ảnh ẩn dụ và các điển tích “bướm lả ong lơi”, “lá gió cành chim”, “Tống Ngọc, Trường Khanh”, Nguyễn Du đã phác họa bức tranh sinh hoạt ở chốn lầu xanh. Trong chốn lầu xanh ấy Kiều phải tiếp khách mua vui cho “biết bao” người. “Suốt đêm, sớm đưa, tối tìm”  là những từ ngữ đã cho thấy đươc sự nhộn nhịp của chốn lầu xanh , nơi mà Tú Bà ăn nên làm ra. ND cho thấy tình cảnh trớ trêu của TK. Bút pháp ước lệ giúp ND không tránh né số phận thực tế của TK mà vẫn giữ được chân dung cao đẹp của nàng. Qua đó ta thấy được thái độ trân trọng, cảm thông của tác giả đối với Kiều: ông đã nâng đỡ tâm hồn nàng dù nàng sống giữa bùn nhơ.

NDu đã tái hiện cái hoàn cảnh của Kiều bằng những sự đối lập nghiệt ngã: một bên là nước mắt Thúy Kiều – một bên là những cơn say, trận cười triền miên. Do vậy ở bốn câu thơ đầu, mặc dù chưa được miêu tả trực tiếp, người đọc vẫn thấy Kiều đang bị cuốn đi trong một cơn lốc vô hình, bị buộc vào cảnh sống nhơ nhớp nơi nhà chứa. Hiện thực nghiệt ngã mà nhân vật phải trải qua, hé mở thân phận bẽ bàng của người kỹ nữ.

Bốn câu thơ đầu đã đặt ra một tình thế của tâm trạng. Ở lầu xanh có nhiều kĩ nữ, họ có thể bình thản coi việc làm của mình rất đỗi bình thường , trớ trêu thay Kiều lại có một nhân phẩm quá đỗi cao đẹp, một tâm hồn trong trắng, một bông hoa từ cảnh sống “êm đềm trướng rủ màn che” bỗng nhiên bị ném vào bùn nhơ. Vậy nên, hai câu tiếp đã cho thấy tâm trạng của Kiều trong những ngày tủi nhục , nỗi ê chề , sự ép buộc , đày đọa mà Kiều phải chịu đựng:

“Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh / Giật mình mình lại thương mình xót xa” 

Ở nơi lầu xanh đầy “cuộc say, trận cười” thì chỉ “khi tỉnh rượu lúc tàn canh” Kiều mới có một khoẳng khắc hiếm hoi để sống thực với chính mình và cũng là hoàn cảnh Kiều tỉnh táo nhất đối diện với con người mình. Thời gian và không gian thật vắng lặng như gợi lên nỗi niềm xót xa. Nhịp thơ có sự thay đổi giữa hai câu thơ trên từ nhịp 3/3 chuyển sang nhịp 2/4/2. Hai chữ “giật mình” kết hợp với cách ngắt nhịp ấy đã diễn tả sự biến đổi đột ngột trong tâm hồn TK. Nàng bàng hoàng đau xót trước thực tại phũ phàng và trơ trọi chỉ có một mình nàng tự xót xa, đau đớn cho chính số phận bi thương, đoạn trường của mình. Giật mình không chỉ là cử chỉ khi có một sự tác động đột ngột nào đó của môi trường bên ngoài. Đó là cái giật mình từ cảm xúc bên trong phân biệt Kiều với tất cả các kĩ nữ khác trong thanh lâu của Tú bà. Kiều giật mình vì nhận ra sự tàn phá thảm hại về thể xác và phẩm cách của mình ở chốn lầu xanh, sự cô đơn lẻ loi của mình và sự yếu đuối bất lực của mình trước bao nhiêu sự xấu xa, cạm bẫy đang bủa vây mình mà ko thể chống đỡ. Điệp từ “mình’’ lặp lại ba lần trong một câu thơ như tiếng nấc nghẹn ngào, tha thiết của Kiều ý thức được về phẩm giá, nhân cách, cũng là ý thức cá nhân và quyền sống của con người trong xã hội phong kiến.

Những câu tiếp theo sau là những hồi ức tươi sáng dội về, va đập thực tại tăm tối đọa đày:

Khi sao phong gấm rủ là 
Giờ sao tan tác như hoa giữa đường 
Mặt sao dày gió dạn sương 
Thân sao bướm chán ong chương bấy thân” 

Quá khứ, Kiều là một cô gái khuê các, tài sắc vẹn toàn, đoan trang hết mực. Hiện tại nàng là gái giang hồ, một cành hoa tan tác giừa đường đời, bị người dười vùi dập. Sự biến chuyển nhanh chóng đế mức chính Kiều cũng phải bàng hoàng, sửng sốt. Phép đối lập như một biện pháp nghệ thuật chủ yếu toàn đoạn trích và nhất là trong hai câu này càng tăng thêm giá trị biểu cảm. Nó tạo nên sự so sánh đối lập giữa hai quãng đời, hai cảnh ngộ, hai tình cảm. Cặp từ đối lập chỉ thời điểm: “Khi sao / giờ sao” tạo nên cảm giác đột ngột của sự thay đổi trong một khoảng thời gian không mấy cách biệt. Chính vì điều này đã làm vết thương của Kiều nhức nhối, đau đớn như đào sâu thêm vào nỗi xót xa, tê tái của Kiều.

Quá khứ hiện về đối lập với thực tại một cách khốc liệt, Kiều hồi tưởng lại những tháng năm “êm đềm trướng rủ màn che” thì lập tức thực tại phũ phàng lại hiện lên rõ nét hơn gấp bội, từ “phong gấm” diễn tả một sự bình yên, êm đềm trong quá khứ đối lập gay gắt với từ “tan tác” trong câu thơ nói về hiện tại như cái thực trạng phũ phàng bao trùm, vùi chôn quá khứ êm đẹp. Phép so sánh “như hoa giữa đường” càng làm nổi bật sự đối lập tuyệt đối giữa quá khứ và thực tại, giữa cá nhân và hoàn cảnh. Cụm từ “bướm chán ong chường” và “dày gió dạn sương” là nét sáng tạo về cách dùng từ của Nguyễn Du, nhấn mạnh ý so sánh theo mức độ tăng tiến cho ta thấy sự vùi dập, chà đạp mà Kiều phải gánh chịu. Các câu hỏi tu từ ở đây được ND sử dụng nhằm làm rõ hơn sự đau đớn, ê chề của Kiều trước thực tại phủ phàng, tàn nhẫn.

Sự hồi tưởng về qúa khứ đã diễn tả hết sức sống chân thật của nội tâm nhân vật, thể hiện đúng nỗi đau, làm nổi bật được phẩm giá và sự chịu đựng giày vò đáng thương của Kiều. Đằng sau những câu thơ ấy là tấm lòng cảm thông, trân trọng mà tác giả dành cho Thúy Kiều. 

Hai câu thơi day dứt một tiếng thở dài tuyệt vọng của một cô gái vốn tài sắc hơn người, khát khao hạnh phúc nhưng bậy giờ đã chán ngán, thờ ơ với tất cả: 
“Mặc người mưa Sở mây Tần 
Những mình nào biết có xuân là gì?” 

Sự đối lập giữa người – khách làng chơi (số nhiều) với chính mình – Kiều (đơn lẻ) như thể hiện tột cùng nỗi cô đơn của nàng. Từ xuân ở đây ý chỉ niềm vui được hưởng hạnh phúc lứa đôi nhưng với Kiều sống làm vợ khắp người ta thì làm gì còn có mùa xuân, chỉ thấy trong đó là sự ê chề, lẻ loi, trơ trọi và cô đơn của cuộc đời người kỉ nữ mua vui. Từ mặc ở đây lại chỉ sự bất lực, mặc cho mọi thứ muốn tới đâu thì tới, dằn vặt nặng nề đay nghiến của Kiều nhưng không làm sao khác được. 

“Đòi phen gió tựa hoa kề 
….. 
Ai tri âm đó, mặn mà với ai.” 

Bức tranh thiên nhiên tươi đẹp hiện lên, có đủ cả: phong – hoa – tuyết – nguyệt, cảnh đẹp bốn mùa hội tụ vào nơi đây, có đủ những thú vui của con người: cầm – kì – thi – họa càng tô điểm cho bức tranh ấy thêm phần nhộn nhịp, sống động hơn bao giờ hết. Nhưng những cảnh thiên nhiên đẹp đẽ, tao nhã, nên thơ ấy lại như một sự giễu cợt, mỉa mai, chua chát với nỗi buồn đau, cô đơn của nàng Kiều. Vì dù ngụy trang khéo đến mấy, lầu xanh cũng không thể che đậy nổi cái bản chất nhơ nhớp, bẩn thỉu bên trong của chốn “buôn thịt bán người”. Đoạn thơ vì thế đồng thời hướng vào tâm trạng Kiều: Kiều luôn phải tách mình thành hai nửa: một con người bề ngoài vui gượng, giả tạo và một con người thực, sống để xót xa mỗi lúc canh tàn. 

Cảnh không thể vui vì lòng người nặng trĩu nỗi tê tái. Khi gió tựa hoa kề, khi cung cầm thi họa, lúc nào nỗi đau cũng dâng đầy và nghẹn đắng trong lòng nàng. Ý thức về nhân phẩm khiến nàng không nguôi bẽ bàng, về thân phận. Hai từ “đòi phen” được lặp lại trong tám câu thơ càng thể hiện rõ hơn đó là một nỗi đau thường trực, canh cánh, đau đáu chưa lúc nào thôi dằn vặt Kiều. Nỗi sầu của Kiều lan tỏa sang cảnh vật : 

“Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu 

Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”

Bằng sự thông cảm lạ lung, và bằng tài năng kì diệu, ND đã viết nên hai câu thơ hay nhất giữa ngoại cảnh và tâm cảnh, giữa cảnh và tình. ND đã khái quát quy luật tâm lý của con người ngàn đời. Nỗi buồn đau của TKiều trĩu nặng khiến mọi vật qua cái nhìn của nàng đề trở nên u buồn, tăm tối, nhuộm màu tang thương. 

“Vui là vui gượng kẻo là 

Ai tri âm đó mặn mà với ai?” 

Hai câu thơ cuối là nỗi lòng của TK được ND thể hiện một cách tinh tế, độc. Từ “vui gượng” nói lên tất cả sự lạc lõng, cô độc của Kiều giữa lầu xanh ồn ã xô bồ­­­­. Sống trong cảnh nhơ nhớp, chốn lầu xanh tình tiền đổi chác thì làm gì có ai là tri kỉ, có ai để “mặn mà”. Nhưng trong sâu thẳm cõi lòng, Kiều vẫn luôn mong ngóng một tấm lòng, một người hiểu mình, một tri âm tri kỉ. Đó là một nàng Kiều giàu lòng tự trọng, coi trọng phẩm giá và khát khao vươn lên một cuộc sống bình yên, trong sạch. 

Đoạn trích Nỗi Thương Mình thể hiện tập trung tư tưởng nhân văn của tác giả: cảm thương trước bi kịch của Kiều, khẳng định nhân cách đẹp của nàng và khẳng định sự ý thức cá nhân về thân phận và nhân phẩm.Thể hiện nỗi thương mình của TK, ND cũng thể hiện được nghệ thuật miêu tả nội tâm nhân vật với ngôn ngữ nửa trực tiếp, lời tác giả và nhân vật như hòa vào nhau tạo nên sự đồng cảm giữa tác giả-nhân vật- người đọc.